11 listopada 1918 r. "wybuchła Polska". Uczestnicy i świadkowie wydarzeń sprzed 90 lat tak
określali moment odzyskania przez nasz kraj niepodległości po 123 latach braku własnego bytu
państwowego: niczym mocny akord końcowy długiego procesu wybijania się Polaków na
niepodległość .
Rozbiory Polski dokonane przez Prusy, Rosję i Austrię w końcu XVIII wieku nie przyszły
niespodziewanie. Ostateczny jednak rozpad I Rzeczypospolitej spowodowany czynnikami
zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi wywołał w społeczeństwie polskim ogromny szok i
zrodzoną z niego postawę buntu i sprzeciwu wobec takiego stanu rzeczy i wobec okoliczności,
które do niego doprowadziły. Obok marginalnych w gruncie rzeczy postaw pasywizmu i
obojętności wobec zaistniałej sytuacji, dwie inne postawy będą głównie cechowały
społeczeństwo polskie okresu porozbiorowego: dążenie do zachowania tożsamości narodowej i
nieustanne podejmowanie wysiłków w celu odzyskania niepodległości.
Wiara w skuteczność czynu zbrojnego przeplatała się z przekonaniem o możliwości
perspektywicznego porozumienia się z mocarstwami rozbiorowymi. Epoka porozbiorowa to czas
zarówno powstań narodowych przeciwko zaborcom, jak i okres mrówczej pracy organicznej nad
kształtowaniem nowoczesnego społeczeństwa polskiego. Nie tylko światłe warstwy
społeczeństwa żyły wspomnieniem wielkiego wysiłku reformatorskiego podjętego już w okresie
schyłku I Rzeczypospolitej - pracami nad nowoczesną konstytucją. Miała ona zdecydowanie
zmienić oblicze państwa polskiego i jako Konstytucja 3-Maja 1791 roku - pierwsza
skodyfikowana konstytucja europejska zajęła z czasem należne jej miejsce w historii. Stanowiąc
zagrożenie dla wewnątrzkrajowych grup interesu i dla interesów ościennych mocarstw -
zwłaszcza dla Rosji - Konstytucja, w wyniku zdrady swych polskich przeciwników,
wykorzystana została przez Rosję jako pretekst do zbrojnej interwencji w sprawy polskie.
Skutkiem przegranej przez Polaków wojny polsko-rosyjskiej był drugi rozbiór Polski dokonany
z udziałem Prus. I tak już miało być przez cały XIX wiek: ilekroć Polacy podejmowali próbę
zmiany status quo, mocarstwa ościenne zwierały szeregi i uniemożliwiały to. Ta ich współpraca
w dławieniu polskich aspiracji niepodległościowych stawała się doświadczeniem kolejnych
pokoleń Polaków, a świadomość tego zagrożenia stała się trwałym elementem kultury
politycznej szerokich warstw społeczeństwa polskiego.
Po brutalnie zdławionym w 1794 r. powstaniu pod przywództwem Tadeusza Kościuszki,
korzystna koniunktura dla Polaków pojawiła się dopiero w epoce napoleońskiej. Nadzieje
związane z Napoleonem rozwiały się wraz z jego upadkiem. Przyniosły jednak pewien ważny
efekt: sprawa Polski została umiędzynarodowiona, a powstałe w 1807 r. na kilka lat i sprawnie
zarządzane Księstwo Warszawskie wykazało, że Polacy potrafią dźwignąć ponownie ciężar swej
państwowości.
Największe powstania narodowe: Powstanie Listopadowe w 1830 r. i Powstanie Styczniowe w
1863 r. były kolejnymi bezskutecznymi próbami wykorzystania przez Polaków sytuacji
międzynarodowej dla uzyskania niepodległości. Do dziś trwa dyskusja o sens tych powstań.
Okupione zostały bowiem wielkimi ofiarami, spowodowały dotkliwe represje państw
rozbiorowych wobec społeczeństwa polskiego, a także wykorzystywane były przez znaczną
część ówczesnej publicystyki europejskiej do kształtowania niekorzystnego stereotypu Polaków i
ośmieszania ich dążeń niepodległościowych. Obecnie przeważa jednak pogląd, że w nie dającym
się przecież cofnąć biegu historii należały do uświęconych środków zbliżających do celu:
wywalczenia suwerenności kraju.
Obok walki zbrojnej i aktywności politycznej Polaków równie ważne były działania w obszarach
mających zapewnić przetrwanie narodowe mimo braku własnego państwa, zachowanie języka i
świadomości własnego dziedzictwa historycznego i kulturalnego. Państwa zaborcze realizowały
z różną intensywnością i zróżnicowaną represyjnością politykę rusyfikacji i germanizacji
Polaków. Polityka ta była generalnie bardzo dotkliwa w swych skutkach i wymagała mozolnych
działań zaradczych ze strony Polaków. Do historii przeszły niezliczone formy samoorganizacji
społeczeństwa polskiego i oporu wobec polityki germanizacji i rusyfikacji. Dotyczyło to także
form samoobrony wobec polityki zaborców zmierzającej do dalszego osłabienia ekonomicznego
Polaków.
Powstania narodowe niosły ze sobą fale emigracji. Właśnie emigracja odegrała w dziejach
narodu polskiego rolę strażnika jego pamięci narodowej z jednej strony i kreatora wizji jego
przyszłości z drugiej. Na emigracji powstały największe polskie dzieła artystyczne XIX w.
Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Kamil Norwid to nie tylko
wielcy poeci. W swych utworach i działalności publicystycznej szarpali sumieniami Polaków,
wracając do kwestii ich odpowiedzialności za doprowadzenie kraju do rozbioru i przegraną
walkę zbrojną. Równocześnie zakreślali -czasami na granicy mistycyzmu - zadania i wyzwania
na przyszłość. Na emigracji tworzył Fryderyk Chopin, a inny wielki muzyk kolejnego pokolenia
rozbiorowego, Ignacy Jan Paderewski traktując jego muzykę jako środek do głoszenia na świecie
prawdy o losach ojczyzny pozyskał w ten sposób w pewnym momencie wpływ na poglądy o
Polsce prezydenta Stanów Zjednoczonych, Th.W.Wilsona. Emigracja polska dała światu
wybitnych ludzi: polski inżynier, Ernest Malinowski był konstruktorem i budowniczym
Centralnej Kolei Transandyjskiej, uważanej za cud techniki XIX wieku. Ignacy Domeyko,
uczestnik Powstania Listopadowego, został uznany za jednego z najbardziej zasłużonych dla
rozwoju gospodarczego, naukowego i kulturalnego Chile. Paweł Edmund Strzelecki polski
podróżnik, geolog i geograf w jednej osobie położył olbrzymie zasługi jako badacz Australii,
Nowej Zelandii i Tasmanii. Na emigracji mogła rozwinąć swój talent Maria Skłodowska-Curie.
Także na emigracji powstawały nowoczesne partie polityczne, z których dwie: Liga Polska
(Genewa 1887) jako późniejsze Stronnictwo Narodowe i Polska Partia Socjalistyczna (Paryż
1892) odegrały zasadniczą rolę w budowaniu nowoczesnego państwa polskiego powstałego 11
listopada 1918 r. Ich przywódcy, Roman Dmowski (SN) i Józef Piłsudski (PPS) uważani są za
głównych twórców II Rzeczypospolitej.
W walce narodu polskiego o wyzwolenie z niewoli rozbiorów brali udział przedstawiciele
wszystkich grup społecznych, wszystkich wyznań i narodowości. Do symbolu tej ogólnej
identyfikacji z losami narodu urasta postać kupca żydowskiego, Berka Joselewicza, twórcy i
dowódcy w okresie Powstania Kościuszkowskiego Pułku Lekkokonnego Starozakonnego
zasłużonego w obronie Warszawy przed Rosjanami.
Ogromne znaczenie dla zachowania tożsamości narodowej i kulturowej Polaków miał Kościół
katolicki. Dzielił on losy wiernych. Księża i hierarchowie trafiali za działalność do więzień
zaborców, byli skazywani na wygnanie w głąb Rosji.
Wysiłki niepodległościowe Polaków spotykały się stale z sympatią części europejskiej opinii
publicznej i solidarnościowymi postawami mieszkańców wielu krajów. Wystarczy tu wspomnieć
falę entuzjazmu we Francji, Belgii, w Niemczech, na Węgrzech dla uczestników Powstania
Listopadowego udających się na wygnanie. Patrioci niemieccy dążący do zjednoczenia Niemiec
stawiali sobie wówczas Polaków za wzór - miało się to w Niemczech powtórzyć półtora wieku
później w sięgnięciu do doświadczeń i sukcesów „Solidarności". Wybitni artyści poświęcali
Polsce swe utwory. Cudzoziemcy brali udział w walkach powstańczych.
Mimo kolejnych antypolskich sojuszy „trzech czarnych orłów" nie udało się zaborcom usunąć
„sprawy polskiej" z areny europejskiej. I dlatego wybitny pisarz Henryk Sienkiewicz w
przemówieniu z okazji przyznania mu nagrody Nobla (1905) mógł powiedzieć o Polsce:
„Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysięcznych dowodów, że żyje".
Wybuch I wojny światowej jako konsekwencja narastających od lat sprzeczności interesów w
obozie państw zaborczych stworzył nową sytuację polityczną dla narodu polskiego. Do tej
sytuacji Polacy byli przygotowani. Dysponowali siecią niezbędnych międzynarodowych
powiązań politycznych, a w partiach i organizacjach, również o charakterze wojskowym,
posiadali zalążek kadr mogących w przyszłości przyjąć władzę w odrodzonej Polsce. Polskie
oddziały wojskowe w ramach pewnej autonomii brały udział w walkach na różnych frontach I
wojny światowej. Deklaracje polityczne dawnych rozbiorowych sojuszników o ograniczonych
formach przywrócenia państwowości polskiej były przez społeczeństwo polskie trafnie
odczytywane jako zamysł pozyskania polskiego „mięsa armatniego". Stawały się jednak faktami
politycznymi do wykorzystania w sprzyjającej sytuacji. Sytuacja ta zaistniała po upadku
imperium Romanowów, klęsce militarnej Niemiec oraz klęsce i rozpadzie monarchii Austro-
Węgier.
W świadomości Polaków na czoło przywódców wysunął się Józef Piłsudski. I temu
charyzmatycznemu politykowi o wybitnych zdolnościach organizacyjnych i wojskowych, a
także obdarzonemu trafnym instynktem politycznym, Rada Regencyjna - namiastka rządu
tymczasowego w Warszawie, powierzyła władzę 11 listopada 1918 roku. Stanowiło to początek
państwa polskiego odrodzonego po 123 latach niewoli.
W obronie swego państwa naród polski prowadził dosłownie od pierwszego dnia istnienia walki
na wielu frontach, głównie z Niemcami i bolszewicką Rosją. Zwycięska dla Polski wojna
polsko-bolszewicka (1920) zatrzymała i uniemożliwiła na lata realizację przez komunistyczną
Moskwę zaborczej polityki pod hasłami „światowej rewolucji". Splot wydarzeń politycznych i
pomyślnego - przy rozlicznych problemach - rozwoju Polski Odrodzonej umacniał znaczenie
daty 11 Listopada, choć przed wojną obchodzoną ją oficjalnie zaledwie dwa razy!
Świętowanie rocznicy 11 Listopada w czasie okupacji niemieckiej i sowieckiej groziło śmiercią,
obozem koncentracyjnym, gułagiem. Rocznica ta była zabroniona i zakłamywana w okresie tzw.
Polski Ludowej. Nigdy jednak nie została przez społeczeństwo zapomniana, a formy jej
upamiętniania w rzeczywistości komunistycznej nawiązywały mimowolnie do form sprzeciwu z
okresów rozbiorów. Data nabrała bowiem dodatkowego znaczenia - symbolizowała radosne
spełnienie w 1918 r. oczekiwań dawnych pokoleń Polaków o wolnej Polsce.
Obecne pokolenie Polaków swą suwerenność wywalczyło i wypracowało w krótszym czasie i w
o wiele łatwiejszych warunkach. Przywrócenie uchwałą parlamentu polskiego na początku
przełomowego roku dla Polski i Europy - w lutym 1989 r. Święta Niepodległości 11 Listopada
jest wyrazem ciągłości historycznej narodu i państwa polskiego, a także szacunku dla
patriotycznych wysiłków poprzednich pokoleń.
|
więcej]
